Alâaddin KORKMAZ: Edebî Eser İncelemesi

Alâaddin KORKMAZ:

Roman – Hikâye

İnceleme Plânı

Bir metni değerlendirebilme alışkanlığı ka­zandırabilmek için, orta dereceli okullarda öğ­rencilere sık sık “roman – hikâye okuma/özetle­me – inceleme” ödevleri verilir. Burada maksat, okuma alışkanlığı kazanma, edebî kıymeti bulunan eserlerle tanışma fırsatı yaratma ve bu tür eserlerin hangi noktalardan değerlendirilmesi gerektiğini öğretmektir.

Her öğretim yılında en az bir defa böyle bir vazife ile karşılaştıkları halde, öğrencilerimizin bu konuda başarılı oldukları, söylenemez. Bu yüz­den, aşağıda, roman-hikâye türünden eserlerin incelenme usûlüyle ilgili olarak bir plân veril­miş, daha sonra da gerekli açıklamalarda bulu­nulmuştur.

Plân:

I. Şekil Yönünden İnceleme:

1. Kitabın adı
2. Yazarı (ve, varsa, çeviren)
3. Basıldığı yer ve yıl (varsa, kaçıncı baskı olduğu); yayınevi
4. Eb’adları (eni x boyu) ve sayfa sayısı
5. Cild, ön ve arka kapağa ait özellikler ve kaydedilmesi gereken diğer şekil unsur­ları

II. Muhteva (öz) Yönünden İnceleme:

1. Konu
2. Plân (Vak’a = ana olay ve olaylar, dü­ğümler)
3. Özet
4. Kahramanlar
5. Çevre – Zaman
6. Anafikir ve yardımcı fikirler
7. Dil ve Üslûp
8. Tür ve teknik
9. Eserin en beğenilen bölümü
10. Yazarın biyografisi
11. Değerlendirme :
12. (Varsa) eserle ilgili tenkid yazıların­dan önemli bölümler
13. İnceleme (ödev) yi yapanın eserle ilgili görüş ve kanaatleri

Açıklamalar:

I. Şekil Yönünden İnceleme:

Bir eserin incelenmesi sırasında, “baskı kaydı”, “künye kaydı” demek olan “şekil yönün­den inceleme” mutlaka ve tam olarak yapılma­lı, kaydedilmelidir. Buradaki basit bilgiler, in­celememizi okuyup değerlendirecek olana bü­yük kolaylıklar sağlayacaktır. Meselâ, okuduğu­nuz kitap 3. baskı ise ve siz bunu kaydetmemiş­seniz, işaret ettiğiniz bir sayfadaki bahsi araştı­racak olan hocanız, diyelim ki, kendi elindeki 1. baskıya bakınca bulamayacaktır. Çünkü her­hangi. bir sebeple, kitapların her baskısında say­fa numaralan değişebilmektedir.

“Şekil incelemesi”, âdeta, kitabın bir kop­yasını çıkarmak gibi düşünülmelidir.

 

II. Muhteva (öz) Yönünden İnceleme:

“Muhteva yönünden” başlığı altında ve­rilen bölüm, asıl inceleme kısmıdır. Bu bölüm­de yazılacak şeylerin, mutlaka, okuma esnasın­da ayrı ayrı notlar halinde kaydedilmesi gere­kir. Yoksa, eseri bir solukta baştan sona oku­yup, sonra da yukardaki plâna göre değerlen­dirmesini yapmaya kalkışmak doğru’ değildir. Böyle yapılırsa, birçok şeyin akla gelmediği, unu­tulduğu görülecektir. (Okuma bahsinde öğren­diklerinizi hatırlayınız.)

“Konu”, “ne söylüyor” sorusuna eserden bu­lunacak cevaptır. Bir veya iki cümle ile, eserde ele alman meselenin ne olduğu belirtilmelidir.

“Plân”, bu tür eserlerde, “vak’a (olay) plâ­nı”dır. Roman veya hikâyeyi bir ana “olay” ve ona bağlı olaylar meydana getirir. Esas olayı se­rim – düğüm – çözüm bölümlerine göre üç madde hâlinde göstererek her kısımda gelişen alt-olay­ları ve bunların entrika (düğüm) larını alt alta yazmakla eserin plânı elde edilmiş olur.

“Özet” de şüphesiz olay özetidir, tasvir, tah­lil vb. hususlara girilmeden ve çıkarılan plâna bakılarak, hatırlanan önemli kısımların özetle­me tekniğine uygun olarak hikâye edilmesidir. Burada tekrar hatırlatılması gereken mühim bir husus da, özet çıkarırken kesinlikle kitaptan cümleler alınmaması, hiçbir süsleme ve ilâveye başvurulmaksızın yeni bir kompozisyon vücûda getirilmesi gereğidir.

“Kahramanlar“la ilgili tesbitler kaydedilir­ken öncelikle yazarın çizdiği portrelere sâdık kal­mak lâzımdır. Fakat bunlar parça parça olabile­ceği için yeni bir kompozisyona gidilebilir. Bu bölümde kullanmak üzere okuma esnasında fiş­lemeye başvurularak esas şahısların fizikî ve rûhî portrelerine âit kısımların not edilmesi bü­yük kolaylık sağlayacaktır.

“Çevre” de şahıslar gibi okurken fişlenmelidir. Burada da yazarın tasvirlerine bolca yer ve­rilebilir. Ancak, mekân tesbitinin tam olarak ya­pılmasına dikkat edilmelidir. Bazı eserler iyice tasvir etmekle birlikte yerin neresi veya nerede olduğuna dâir açık bilgi vermez. Çeşitli muha­keme usulleriyle mekân ve coğrafyayı göster­meye çalışmak lâzımdır.                                                                  “Zaman” da ise olayın geçtiği zaman sının ve devre âit özellikler kay­dedilir.

“Anafikir” “niçin söylüyor” sorusunun cevâ­bıdır. Eserin bütününde yazarın maksadının ne olduğunun iyice tesbıt edilip bir hüküm hâline getirilmesi ile anafikir bulunmuş olur. Ayrıca, alt-olaylarla verilen yardımcı fikirler de ayrı ayın kaydedilmelidir.

“Dil ve Üslûp” ise, “nasıl söylüyor” sorusu­nun cevâbıdır. Değerlendirmenin en önemli ve fakat zor bölümlerinden biridir. Burada, yazarın umûmî olarak Türkçeyi kullanma kudreti araş­tırılır. Kelimeleri seçiş, cümle yapısı; tesbit, ta­rif, tasvir, teşhis, tahlil usulleri ve bunlardaki başarı; muhakeme tarzı; gerçek hayata uygun­luk konusundaki mantıkî dikkat; sâdelik, akıcı­lık, duruluk, açıklık, samimiyet, bütünlük, şah­sîlik.. gibi hususlar değerlendirilirken, eserden alınacak örneklerle (sayfa numaraları da veri­lerek) delillendirilir. (İlerideki “Üslûp” bahsini ve uygulama metinlerini dikkatlice okuyunuz.)

“Tür”de, eserin hangi edebî akıma girdiği­nin belirtilmesi ve roman türlerinden hangisine uygun olduğunun (psikolojik roman, tarihî ro­man, sosyal roman., gibi) gösterilmesi gerekir.        “Teknik” belirtilirken de, eserin anlatıcısı, yani birinci şahıs ağzından mı, üçüncü şahıs ağzın­dan mı aktarıldığı; klâsik teknikle mi modern teknikle mi yazıldığı; vak’anm kronolojisinde ih­mal edilen noktaların bulunup bulunmadığı; ele aldığı “insan” ı tam olarak verip veremediği; ifâde unsurları arasında denge ve uyumluluk bu­lunup bulunmadığı… gibi hususlar üzerinde du­rulur.

“En beğenilen bölüm”de bir – iki sayfayı geç­meyecek şekilde iktibas (aynen yazma) a başvu­rulur. Burada önemli olan husus, alınan kısmın tek başına bir yazı (kompozisyon) olmasına dikkat etmektir. Bu kısma, varsa, eserden beğenilen, vecize özelliği taşıyan cümle/paragraflar da kaydedile­bilir. Her iki halde de iktibas edilen metinlerin sayfa numaraları sağ alt köşede gösterilmelidir.

“Yazarın biyografisi” okunan eserde bulu­nabileceği gibi herhangi bir ansiklopediden de özetlenerek alınabilir. Burada mühim olan, oku­nan eserle ilgili olarak yazarının söyledikleridir ki, eğer yakın kaynaklarda bulunamıyorsa ese­rin yazıldığı devrin edebi dergi ve gazetelerin­den araştırabilir.

“Değerlendirme” bahsinde, münekkid (ten­kitçi) lerin yazdıklarını birer-ikişer paragraf ha­linde (kimin hangi eserinden veya yazısından alındığı da belirtilerek) naklettikten sonra ken­di görüş ve kanaatlerimizi ortaya koyarak bir tahlil yapmaya çalışırız.

KAYNAK: Alâeddin Korkmaz, Tamamlayıcı Uygulama Metinleriyle TÜRKÇE KOMPOZİSYON, s:49-54.