Fikret KARAKOYUNLU: ZİYA GÖKALP ve İTİKAD MEFHUMU

ZİYA GÖKALP ve İTİKAD MEFHUMU

Fikret KARAKOYUNLU

Asırlarca evvel Yunus Emre’yi de bir tefekkür ve mükâşefe istiğ­rakı anında (Çalap)ına karşı ince ve içli mısralarla sitemde bulun­maya sevk eden (duzahlı, terazili ve kıl köprülü) mavera telâkkisi, gençliğinde Ziya Gökalp’ın da zihninde bazı şüpheler uyandırmış ve inceleme arzusu ile karşılaştırmıştı; sâf ve temiz bir yürek inanciyle ve o günlerin aşırı mutaassıp havasına aykırı düşen bir eda ile sesle­niyordu:

Benim dinim ne ümittir ne korku,

Allahıma sevdiğimden taparım.

Ne cennet, ne cehennemden bir koku,

Almaksızın vazifemi yaparım.

Din mefhumunun hakikî hikmet ve felsefesini lâyıkiyle kavra­madan sadece müeyyidelerini terazi ve köprü gibi maddî hâdiselerle izaha kalkışan bazı basit ve bilgisiz kimselerin serâpâ şeklî din te­lâkkisiyle akli selimin mantıkî anlayış tarzı arasındaki uçurum önün­de elbette ki Gökalp’in arayıcı ve sorucu zihni bir müddet için du­raklayıp kalacaktı. Nitekim, Ziyanın müstesna idraki, ilim ve man­tıkla tezat halinde bulunan bâtıl itikatları olduğu gibi kabule icbar ve ikna edilememiştir.

Ziya Gökalp’ın bu ilk ve tabiî derinleştirme arzusu o zamanın bazı dar düşüncelileri tarafından dine saygısızlık addedilmiş ve ken­disine —tamamen haksız olarak— münkir diyenler bulunmuştur.

Filhakika, Gökalp ve muakkiplerinin tahkikî ve mâkul din te­lâkkisiyle, bazı kimselerin sadece bid’atlerden ibaret olan din anla­yışı arasında bugün de farklar vardır. Bu fark, dinin ilk zuhurun­daki salim vasıflarıyle hurafeler karıştıktan sonra aldığı münakaşalı şekiller arasında da göze çarpar. Hakikî ilim gibi hakikî dinin de zaman zaman tatbikattaki şeklin üstünde kalması mümkündür.

Ziya Gökalp gençliğinde karanlık bulduğu noktalar için tasav­vufun bir irşat meşalesi vazifesini görüp görmiyeceğini denemeğe koyulmuş, bu sebeple de meşhur İslâm klâsiklerini tetkik etmiştir. Amcası Hasip Efendinin tavsiyesiyle Gazalî, Bestamî, İbn-ür-Rüşt, İbn-i Sina gibi büyük mutasavvıflarla tanışmış ve bunların anlayışlı din felsefesinde teselli edici, munis bir hüviyet bulmuştur.

Ziya hakkında malûmatı bulunan Diyarbekirli Ahmet Cemil’in neşredilmiyen notlarında dediği gibi, Gazalî’nin (mucizeler gösteren bir peygamber dahi olsa bir kimsenin akıl ve mantıktan uzaklaşarak meselâ 2-J-2—5 olduğunu mücerret iddia ve ısrar etmesine tahammül edemiyeceğini…) söyliyecek kadar tefekkür ve derinleştirme hürriyetinde ileri gitmesi Gökalp’in cesaretini artırmış ve bu vâdideki münaka­şalarında daha ateşli ve bilgili olmak imkânını vermiştir.

Gençliğinde, Ziya Gökalp’a (münkir) diyecek kadar geriye gi­denler, dar kabiliyetlerinin basit ölçüsiyle Ziya’nın harikulâde keskin zekâ ve idrakini tartmaya ve değerlendirmeye muvaffak olamayan­lardır. Buna mukabil Gökalp, Diyarbekirde derunî şüphe ve tahkik arzularını tabiî ve hoş karşılıyarak münakaşalarına vukufla iştirak ve zaman zaman ilzam eden Hacı İzzet Efendi gibi mütefekkirlerle de karşı karşıya gelmek bahtiyarlığına ermiştir.

Kuvvetli mantığı ve derin buluş kabiliyetiyle temayüz etmiş olan Nardankemiğizâde Hacı İzzet Efendi, saatlerce Ziya’nın suallerine ve münakaşalarına muhatap olmaktan derin bir zevk duyduğunu söy­lemektedir.

Diyarbekirde iken, derunî bir ıstırap içinde olan Gökalp, sonra­dan felsefî ve ilmî vukufu arttıkça sakinleşmiş, tefekkür ve akide­lerinde hâsıl olan istikrar üzerine dinin faydalarını değerlendirerek: «Bu kadar güzel meyvalar veren bir mevzuu neden ihmal etmeli…» diyecek kadar konuya ehemmiyet vermiştir.

Malta’dan dönüp Diyarbekire geldiği vakit, eskiden kendisiyle hararetli münakaşalarda bulunduğu Hacı İzzet Efendi ile İlmî müsahabelerine tekrar devam etmiş ve bu defa Hacı İzzet Efendi muhalifini hem ilimce çok enginleşmiş hem de sakin ve çok dindar bul­muştu. İzzet Efendinin bu husustaki sözlerini aynen alıyorum: «Ziya, pek ezici bir buhranla buradan gitmişti, şimdi pek müsterih ve mü­tedeyyin bir surette avdet etmiştir». Ziya’nın hususî hayatı hakkın­da en salâhiyetli söz sahibi olan Ahmet Cemil diyor ki: «Ziya, Hacı İzzet Efendinin ahlâkî faziletinin ve ilhamı bil­gisinin cidden meftunu idi, birçok zamanlar beraber bulunurduk, Zi­ya ile ilmî ve İçtimaî mubahaselere vukuf ve samimiyetle girişir, çok samimî ve tatlı olan sohbetleri saatlerce deva mederdi, fıtraten sakin ve sakit olan Ziya, Hacı İzzetle temasa gelir gelmez âdeta coşar ve köpürürdü…»

Hâtıralarından aşağıdaki satırlarını da aynen aldığım Diyarbekirli Ahmet Cemil de, Ziya’ıım diğer arkadaşları gibi, şu kanaattedir:

Ziya, bir imanı tahkikî ile mütedeyyindi, onun ehemmiyet vermediği İslâmiyetle kabili telif olmadığı halde nasılsa âdabı İslâmiye arasına fuzulî olarak sokulmuş olan bidatlerdi, insanlar için dinin lüzum ve kutsiyetini ehemmiyetle müdafaa ederdi.

Filhakika Ziya Gökalp’ın ilk şüphelerini tasavvufun ve ilmin ışığı altında damla damla erittikten sonra bid’atsiz, hurafesiz bir dinin in­sanlık için zarurî ve faydalı olduğuna kanaat getirdiği ve çocukluk arkadaşı A. Cemil’in tâbiriyle de «bir imanı tahkiki ile mütedeyyin bu­lunduğu) şüphe götürmez. 3 Temmuz 338 tarihli Küçük Mecmuada çıkan «Dine doğru» adlı yazısı bu ciheti tam bir sarahatle tebarüz ettirmektedir. Gökalp, bu yazısında dinin beşer evlâdı için bir zaru­ret olduğu fikrini ileri sürer.

Gökalp’a göre ahlâk ve fazilet kaidelerinin en mütekâmil şeklini de nefsinde toplıyan birleştirici, cesaret verici ve karakter yapıcı bir din terbiyesi lüzumludur. Şu satırları aynen «Dine doğru…» adlı ya­zısından alıyorum: «Bütün hayatlarında kuvvetli bir seciye gösteren insanlar umumiyetle çocukluklarında dinî terbiye alanlardır. Çocuk­luklarında din terbiyesi almıyanlar ölünciye kadar şahsiyetsiz kalma­ya, iradesiz ve seciyesiz yaşamaya ‘mahkûmdurlar. Rivayete göre Ah­met Vefik Paşaya medenî cesaretinin istinatgâhını sormuşlar, «Alla­ha tevekkülümdür» cevabını vermiş.

Filhakika, Allaha tevekkül eden, bir lâhza ümitten mahrum, bir dakika bedbin olmaz. Bir filozof diyor ki: «Ağaçların kıymetleri ye­mişlerinden anlaşılır». O halde bu kadar tatlı yemişler veren böyle bir ağaca lâkayt kalmak büyük bir gaflet değil midir?»

«Dine doğru »adlı yazı, kül halinde tetkik edildiği zaman, Ziya­nın, bid’atsiz ve hurafesiz, tertemiz, vecdî bir inancı kastettiği an­laşılır.

Gökalp’in insanlar için faydalı gördüğü vecdî din, umumî cemi­yet hayatını idare için konulmuş her türlü siyaset, iktisat ve pozitif hukuk kaidelerinin tamamen üstünde kalması lâzımgelen ferdî ve vic­danî itikattan ve bunun serbestîsinden ibarettir. Ziya Gökalp, tevek­kül tâbiriyle de, hiçbir zaman bu kelimenin tatbikattaki miskinlik ve tembellik mânasını kastetmemiştir.

Hakikî tevekkül, herhangi bir işte beşer takat ve idrakiyle yapı­labilecek her şey yapıldıktan ve maddi her türlü tedbirler alındık­tan sonra kalbin derunî bir itikat ve güven vecdi içinde «mabut» mefhumuna bağlanmasıdır.

Hayatta huzur için, maddî her şeyin üstünde duran böyle derunî ve vicdanî bir inanca ihtiyaç vardır.

*Fikret  Karakoyunlu  “ Ziya  Gökalp  ve  İtikad Mefhumu” ,  İş Mecmuası,  C.XII,  s.61-62,  1946.